Hồi hương di sản nghệ thuật của họa sĩ Trần Phúc Duyên với triển lãm “Họa Duyên Tương Ngộ”

Chương trình mở cửa đón công chúng yêu nghệ thuật đến thưởng lãm từ ngày 22.07 đến 06.08.2023 tại số 189B/3 Nguyễn Văn Hưởng, Thảo Điền, Quận 2, TP. Thủ Đức, TP. HCM. Đây cũng là triển lãm chuyên đề đầu tiên Bảo tàng nghệ thuật Quang San thực hiện với vai trò đồng tổ chức và vận hành kể từ khi chính thức mở cửa vào tháng 06 năm nay. 

Triển lãm hồi cố “Hoạ Duyên Tương Ngộ" 

Có thể nói, sau 71 năm, kể từ triển lãm lần đầu tiên với 30 tác phẩm sơn mài tại Sài Gòn vào tháng 01.1952, người dân thành phố lại được dịp “tái ngộ” Trần Phúc Duyên trong một sự kiện văn hóa giàu màu sắc di sản.   

Họa Duyên Tương Ngộ trưng bày gần 150 tác phẩm tiêu biểu cho sự nghiệp sáng tác của danh họa Trần Phúc Duyên kể từ khi ông tốt nghiệp Trường Mỹ thuật Đông Dương khóa 16 (1942-1945), mở xưởng tại Hà Nội (1948-1954), cho đến khi ông di cư sang Pháp (1954-1968), Thụy Sỹ (1968-1993), và mất tại đó. Xuyên suốt sự nghiệp, Trần Phúc Duyên đã có hơn 20 chương trình trưng bày lớn nhỏ ở cả Việt Nam và châu Âu, nhưng đây là triển lãm có quy mô phổ quát của cố họa sĩ với hầu hết các tác phẩm lần đầu ra mắt công chúng trong nước, với đủ loại chất liệu - từ sơn mài, lụa, khắc gỗ cho đến các phác thảo... 

Không gian triển lãm gồm 2 tầng với tổng diện tích khoảng 600m2, giới thiệu các tác phẩm theo từng cụm chủ đề lớn, đi từ phức hình đến tối giản: Đời sống, Phong cảnh, Tĩnh vật và Tiểu cảnh, Thủy mặc và Thiền Họa, Trừu tượng, và Phúc niệm.

Sau khi Trần Phúc Duyên qua đời năm 1993, toàn bộ tác phẩm, tài liệu, sổ sách của ông được đóng thùng và lưu tại một nhà kho ở ngoại ô thủ đô Bern, Thụy Sỹ. Trong 20 năm, di sản này bị ngủ quên, cho tới năm 2018 được hai nhà sưu tập Phạm Quốc Đạt và Lê Quang Vinh - gọi tắt là Phạm Lê - tình cờ khám phá. Và đây cũng là cái DUYÊN bắt đầu hành trình sưu tập độc lập của Phạm Lê Collection. Họ đã dành nhiều công sức để lần tìm thêm những manh mối về họa sĩ, gặp gỡ gia quyến của ông bên Pháp và Việt Nam để mở ra chuyến hồi hương kỳ diệu cho các tác phẩm nghệ thuật của cố họa sĩ. 

Vì vậy, với những người tổ chức sự kiện văn hóa hiếm có này, cũng như với giới sưu tầm và cả công chúng yêu nghệ thuật, Họa Duyên Tương Ngộ có ý nghĩa như một triển lãm hồi cố. 

"Là những người con xa quê, chúng tôi đã thật sự xúc động khi lần đầu đứng trước những sáng tác đậm tình quê hương của ông. Ngắm nhìn những bức tranh đang còn vương bụi thời gian, dần mở lại những ký họa được lưu trữ, lần giở những cuốn sổ tay của ông, chúng tôi thầm hứa sẽ đưa ông trở về với quê hương trong một ngày thật gần. Chúng tôi tin rằng những người yêu nghệ thuật và cái đẹp ở Việt Nam sẽ chào đón ông, để tâm hồn ông sau bao năm xa quê lưu lạc sẽ được bay lượn trên những cánh đồng lúa trĩu bông vùng Hà Tây xứ Đoài, ngắm nhìn Vịnh Hạ Long nơi ông và các bạn đồng lứa năm xưa cùng nhau đi thực tế lấy mẫu sáng tác, đắm mình dưới những đêm trăng tĩnh mịch, và hơn tất cả, để ông trở về với đất mẹ yêu thương.” – Phạm Lê cho biết lý do quyết định chia sẻ bộ sưu tập cá nhân với gần như là đầy đủ các cột mốc sáng tác quan trọng của họa sĩ Trần Phúc Duyên cho công chúng cùng thưởng ngoạn. 

Chia sẻ khá nhiều tư liệu riêng tư & quý giá của Trần Phúc Duyên trưng bày tại Triển lãm lần này, cháu gái của cố họa sĩ - bà Trần Tường Vân - xúc động: “Tôi rất vui khi được trở lại Việt Nam và tham dự triển lãm ‘Họa Duyên Tương Ngộ’ nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh của chú tôi – họa sĩ Trần Phúc Duyên. Sự kiện cũng đánh dấu sự trở về của ông sau cả cuộc đời sống tại châu Âu. Đây cũng là cơ hội giới thiệu tới công chúng và những người yêu nghệ thuật Việt nam những sáng tác của ông tại Châu Âu. Tôi muốn cảm ơn Phạm Lê vì nếu không có niềm đam mê và nhiệt huyết của họ thì lễ kỷ niệm tuyệt vời này sẽ không thể được tổ chức“.

Từ ngày 22.07.23 – 06.08.23, công chúng yêu nghệ thuật sẽ không chỉ được ngắm cảnh sắc thủy mặc trong sơn mài Trần Phúc Duyên, mà quan trọng hơn, là được cảm nhận và sống cùng với những triết lý, suy tư, trăn trở của người họa sĩ tha hương. Và như vậy, ta có thể hiểu hơn những gì mà Jean–Claude Piguet đã viết trong bài phát biểu vào ngày khai mạc triển lãm hội họa Trần Phúc Duyên năm 1983 tại Thụy Sỹ: “Mọi thứ (trong tranh Trần Phúc Duyên) đều được xử lý để nhường chỗ cho sự im lặng, cho những giấc mơ và cho thiền. Người họa sĩ đã vượt ra ngoài ranh giới của sự thể hiện, để miêu tả sự thống nhất sâu sắc của các sự vật”.

Đặc biệt, song hành với triển lãm, cuốn sách giới thiệu cuộc đời và tác phẩm Trần Phúc Duyên cũng sẽ được ra mắt trong năm 2023, dưới sự bảo trợ của Phạm Lê Collection và các bài viết đóng góp từ các nhà nghiên cứu nghệ thuật trong và ngoài nước. Phạm Lê Collection cũng đang xây dựng nền tảng lưu trữ Trần Phúc Duyên với mong muốn thiết lập được danh mục đầy đủ các tác phẩm của ông. Kết quả của những nghiên cứu này sẽ được đưa lên trang web dành cho ông tại: https://www.tranphucduyen.com/ và https://www.facebook.com/tranphucduyen.

Triển lãm sẽ được mở cửa 9.00 - 17.00 hàng ngày từ 22.07.23 – 06.08.23 tại Bảo tàng nghệ thuật Quang San - 189B/3 Nguyễn Văn Hưởng, Thảo Điền, Q2, TP. Thủ Đức, TP. HCM. Giá vé vào cửa 200.000 VND/ người/ lượt dành cho người lớn, và 100.000 VND/ người/ lượt dành cho Học sinh - Sinh viên & Trẻ em dưới 12 tuổi. Trẻ em dưới 6 tuổi sẽ được miễn phí vé tham quan. 

Nghệ thuật Trần Phúc Duyên trong dòng chảy mỹ thuật Việt Nam  

Thuộc thế hệ sau cùng của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (các họa sĩ Đông Dương sống và làm việc tại châu Âu gồm Lê Phổ, Vũ Cao Đàm, Mai Thứ, Lê Thị Lựu, Phạm Thúc Chương, Võ Lăng, Trần Phúc Duyên, Phạm Tăng…), nhưng chỉ duy nhất Trần Phúc Duyên đã chọn sử dụng sơn mài như một chất liệu chủ đạo và xuyên suốt cho các sáng tác hội họa của mình.

Ông cũng tự nhận là một “artiste laqueur” (họa sĩ sơn mài) từ những năm đầu 1950, khi còn ở Hà Nội. Ông ghi danh hiệu đó đằng sau các bức tranh sơn mài của mình. Và trên thực tế cũng như về căn bản, ông đã tiếp tục và kết thúc sự nghiệp nghệ thuật của mình ở chính vai trò đó. 

Di cư sang châu Âu, bất chấp khoảng cách địa lý, thiếu thốn về tài nguyên, Trần Phúc Duyên dành trọn đời mình cho công cuộc nghiên cứu, thử nghiệm và sáng tạo với sơn mài, và thành công trong việc đưa sơn mài đi từ mỹ nghệ tới mỹ thuật. Ông là vầng trăng sáng về tài năng và lòng nghiêm cẩn với nghề. Nhà nghiên cứu mỹ thuật Quang Việt nhận định “Trần Phúc Duyên sử dụng sơn điêu luyện, thanh thản như một họa sĩ, nhà thư pháp Trung Hoa sử dụng mực”. Có thể nói, với sự hiện diện của thủy mặc trong sơn mài, hội họa Trần Phúc Duyên dường như đã có sự chuyển dịch từ phần cốt sang phần hồn, từ thể xác sang nội tâm, từ tả thực sang tượng trưng gợi mở.

Họa Duyên Tương Ngộ được giám tuyển bởi nhà nghiên cứu nghệ thuật Ace Lê dưới sự bảo trợ của Lân Tinh Foundation. “Trần Phúc Duyên là một trong những danh họa sơn mài quan trọng nhất tốt nghiệp từ Trường Mỹ thuật Đông Dương. Ông là người đầu tiên khéo léo hòa quyện cả hội họa hàn lâm của Tây phương và lối vẽ thủy mặc văn nhân họa của Đông phương, đem bày lên mặt tranh sơn mài Việt. Sau nửa thế kỷ miệt mài nghiền ngẫm và thực hành, họa sĩ đã chắt lọc ngôn ngữ thị giác từ tạo hình trang trí xuống còn trừu tượng tối giản, thông qua đó nâng tầm biểu đạt của sơn mài Việt lên cùng đẳng cấp với sơn dầu phương Tây.”